Katedra Edytorstwa i Nauk Pomocniczych

W badaniach nad introligatorstwem dawnych wieków skupiano się dotychczas przede wszystkim na oprawach wykonywanych na zlecenie zamożnych bibliofilów – władców, biskupów czy wysokich urzędników. Właściciel, któremu zależało na szczególnej oprawie, nabywał książki w postaci luźnych składek, a dalszą pracę zlecał introligatorowi. Istniały jednak również inne grupy odbiorców, którzy nie posiadali odpowiednich środków bądź nie przywiązywali takiej wagi do spójnego charakteru księgozbioru i nabywali książki już oprawione. Na podstawie zachowanych inwentarzy drukarzy, księgarzy i introligatorów, a także samych oprawnych ksiąg, referentka podjęła próbę udowodnienia, że wbrew często powtarzanym opiniom, w Krakowie istniał i dobrze prosperował handel książkami już oprawnymi.

Punktem wyjścia wygłoszonego referatu było pojęcie „kultury ujawniania rękopisu" oraz „kultury prezentowania i reprezentowania brulionu". Autor określił tym mianem zainteresowanie materialnymi świadectwami literackiego procesu twórczego (rękopisami, brulionami, notatnikami), traktowanymi jako specyficzny przedmiot uwagi literaturoznawczej oraz edytorskiej.

Jakkolwiek nie każdy pisarz zainteresowany jest wprowadzaniem czytelnika do swego laboratorium (i analogicznie: nie każdy czytelnik marzy o takiej sposobności, bywają czytelnicy, którzy poznawanie brulionów odczuwają jako czynność zbędną), tendencja do prezentowania i reprezentowania tzw. „przed-tekstu" dzieł publikowanych dzieł jest dziś silna (rolę katalizatora odegrała tu niewątpliwie francuska krytyka genetyczna).

Najnowsze tendencje w tej dziedzinie wyznacza niewątpliwie Internet. W przestrzeni wirtualnej pojawiają się witryny opracowane przez profesjonalne zespoły badawcze i przedstawiające reprodukcje bardzo nieraz licznych rękopisów wybitnych pisarzy XIX oraz XX wieku wraz ze stosownym komentarzem i systemem narzędzi ułatwiających studiowanie brulionu on-line.

Referent zwrócił uwagę na następujące przykłady:

W drugiej części referatu przedstawiony został wstępny projekt popularyzatorskiej witryny internetowej, prezentującej różne sposoby czytania i komentowania wiersza Prolog, ogłoszonego przez Zbigniewa Herberta w tomie Napis. Jednym z takich sposobów mogłaby być konfrontacja tekstu z jego przed-tekstową historią, w wypadku tego wiersza szczególnie ciekawą i długą (kilkunastoletnią). Ewentualna witryna zawierałaby elektroniczne reprodukcje brulionów wraz z komentarzem.

Wygłoszenie referatu było także okazją do przekazania kilku informacji na temat trzyletniego grantu NPRH, niedawno otrzymanego przez Wydział Polonistyki i kierowanego przez dra Mateusza Antoniuka (realizacja rozpocznie się w najbliższych miesiącach):

• http://research.cch.kcl.ac.uk/proust_prototype (witryna poświęcona notatnikom Prousta, wspólne opracowanie badaczy z paryskiego ITEM-u oraz londyńskiego King's College),
• http://collections.wordsworth.org.uk (Lancaster University),
• http://www.janeausten.ac.uk (King's College London oraz University of Oxford).

Dyskusja dotyczyła m.in.:

• zasadności badań manuskryptologicznych i stosowanej w nich terminologii,
• celowości przedsięwzięć polegających na wydawniczym prezentowaniu brulionów,
• technicznych zagadnień związanych z przedstawianiem rękopisu za pomocą witryny internetowej.

O ile zagadnienie superekslibrisu w kręgach świeckich i duchowieństwa diecezjalnego jest co jakiś czas poruszane i opracowywane, o tyle zakonne znaki własnościowe na oprawach to wciąż terra incognita. Kwerenda w dwudziestotysięcznym zbiorze starych druków Biblioteki Kolegium Filozoficzno-Teologicznego oo. Dominikanów w Krakowie pozwoliła odnaleźć kilkanaście, nieznanych dotychczas, superekslibrisów. Jak się okazuje, bracia kaznodzieje równie chętnie zdobili swoje książki nazwiskami i herbami, co królowie i biskupi. Jaki typ superekslibrisu pojawia się najczęściej, kto go stosuje i co nam to mówi o kulturze książki w zakonie obecnym w Krakowie od XIII w., a kładącemu ogromny nacisk na edukację swoich członków? Na te pytania próbowaliśmy znaleźć odpowiedź.

Utwór przedstawiony na piśmie zyskuje wachlarz środków wyrazu niedostępny przekazowi werbalnemu. Przestaje być liniowym ciągiem węzłów opowieści, staje się strukturą przestrzenną (choć z wyodrębnionym punktem początkowym i końcowym), uporządkowaną dzięki spisom treści i indeksom, zhierarchizowaną poprzez drzewo tytułów i podtytułów. Z wyjątkiem wydawnictw encyklopedycznych ważny jest jednak kierunek lektury – tekst nie musi mieć jednego obowiązującego końca, ważne, żeby miał jeden obowiązujący początek, gdyż całe rozumowanie/narracja poprowadzone jest ab ovo. „Modelowy odbiorca" czyta utwór od początku do końca, „z lewa w prawo" i to ten model jest punktem odniesienia dla konstrukcji utworu. Czytelnik szybko jednak nauczył korzystać się z autonomii, jaką daje mu tekst drukowany i przejął część kompetencji autora – może wybierać kolejność czytanych fragmentów, wracać do przeczytanych, wybiegać naprzód lub wybierać tylko niektóre gałęzi wywodu. Układ wizualny tekstu tradycyjnej książki może go do tego zachęcać, lub mu to utrudniać, ale zawsze pozostawia czytelnikowi komfortu podążania za autorska wizją tekstu – a i autora nie zmusza do splatania narracji równoległych. Czy nowe techniczne możliwości, jakie otwierają przed autorem i czytelnikiem edycje elektroniczne zmienią powszechne strategie czytelnicze? Czy nadchodzi czas lektury nie pozwalającej na wyznaczenie uprzywilejowanej, odautorskiej sekwencji?

Tematem wystąpienia były staropolskie postylle, potraktowane jednak nie jako gatunek piśmiennictwa religijnego, lecz jako jeden z rodzajów ówczesnych publikacji drukowanych. Jako dzieła piśmiennicze o ściśle określonej strukturze i przeznaczeniu, nierozerwalnie związane z kontekstem wyznaniowym i obyczajowym, w którym powstawały, postylle spowodowały wykształcenie się typowych dla nich konwencji wydawniczych. Jako książki drukowane, zbiory sermones de tempore et de sanctis wpisywały się estetykę swojej epoki, ulegając przemianom w ramach istniejących nurtów, ale też je współtworząc.

Referat porusza problem wydawnictw profesjonalnych w procesie kształcenia zawodowego drukarzy XIX wieku. Bardzo szybki rozwój technologii sprawił, że zdobywanie doświadczenia przez młodych adeptów czarnej sztuki było utrudnione. Mimo że w tym czasie zaczęto postulować powstanie szkół zawodowych, kształcenie nadal odbywało się w tradycyjny sposób – starsi drukarze przekazywali swą wiedzę uczniom. Było to niewystarczające, gdyż zakres materiału, jaki musieli szybko przyswoić młodzi pracownicy utrudniał opanowanie całości.

Dlatego już w pierwszej połowie XIX stulecia pojawił się pierwszy podręcznik przeznaczony dla zecerów i preserów pióra Franciszka Ząbkowskiego. Do końca wieku ukazały się drukiem jeszcze trzy opracowania na ten temat: Wartkotłocznie w szczególności oraz Słowniczek wyrażeń w zawodzie czcionkarstwa polskiego używanych i używać się mogących Jakuba Żegoty Wywiałkowskiego, a także Podręcznik dla zecerów Władysława Danielewicza. W tym czasie zaczęły także wychodzić drukiem czasopisma profesjonalne, co wskazuje, że środowisko drukarzy czuło potrzebę wydawnictw propagujących wiedzę fachową. Tematyka podręczników była bardzo rozległa Zawierała informacje z różnych dziedzin drukarstwa: składu, montażu, korekty, budowy maszyn, techniki druku oraz materiałoznawstwa. Dzięki tym tekstom można dziś dokładnie odtworzyć proces druku w dziewiętnastowiecznych drukarniach, poznać dawne technologie oraz prześledzić sposób kształtowania się książki w tym okresie.