Katedra Edytorstwa i Nauk Pomocniczych

Archiwum Oficyny Poetów i Malarzy, na mocy testamentu Krystyny Bednarczykowej, trafiło do Uniwersytetu Jagiellońskiego i przechowywane jest w Katedrze Edytorstwa i Nauk Pomocniczych Wydziału Polonistyki. Obejmuje liczącą kilkadziesiąt tysięcy listów korespondencję z wybitnymi pisarzami i artystami, materiały redakcyjne, książki wydane przez Oficynę, książki z dedykacjami dla Krystyny i Czesława Bednarczyków i wyposażenie drukarskie (ręczna prasa, materiał typograficzny). Zadaniem powołanej w 2012 r. pracowni jest udostępnienie badaczom i studentom zbiorów dokumentujących działalność zasłużonego dla kultury polskiej wydawnictwa.

Wymiana listów między Marianem Pankowskim a Krystyną i Czesławem Bednarczykami, właściciela­mi Oficyny Poetów i Malarzy w Londynie, trwała 60 lat. Zaczęła się od zaproszenia, które Czesław Bednarczyk rozesłał w 1949 roku do wie­lu pisarzy polskich na emigracji, zalecając swój pomysł działalności wy­dawniczej. Lektura ponad pięciuset listów, które składają się na korespondencję z Bednarczykami, pozwala poznać dzieje tej sześćdziesięcioletniej współpracy i przyjaźni, zaznajomić się z interesującymi osobami żyjącymi w ciekawych czasach i miejscach. Satysfakcja jest tym większa, że osoby te nie są wymyślo­ne i choć zapewne przyjmują tu i ówdzie różne pozy, to przecież sama natura listu jako dokumentu sprawia, że obcuje się z bohaterami rzeczywistymi.

Dla historyka dwudziestowiecznej literatury i życia literackie­go dodatkową korzyścią czerpaną z lektury tych listów jest możliwość poznania – niejako od wewnątrz – działania wydawnictwa, które mia­ło znaczące zasługi w udostępnianiu dorobku pisarzy emigracyjnych. Fragmenty dotyczące projektów publikacji, korekt, rozliczeń finanso­wych, szczegółów dotyczących dystrybucji – nie są może same w sobie pasjonujące i wymagają cierpliwości od czytelnika, ale dają pojęcie o ma­nufakturowej produkcji książki drukowanej, a ta jest dziś z pewnością atrakcją jako umiejętność ginąca.

Doświadczenia związane z naukowym opracowaniem listów Oficyny Poetów i Malarzy były i są zachętą do podejmowania refleksji nad metodologią wydawania korespondencji. Jak każdy rodzaj działalności naukowej, tak i ten wymaga namysłu nad sposobami postępowania, które by jak najlepiej służyły osiągnięciu sukcesu. Wydaje się, że listy są na tyle szczególnym przedmiotem zainteresowania edytorów, a jako forma piśmiennicza mają tyle cech wyróżniających, iż trzeba myśleć o ich wydawaniu w kategoriach nieco innych niż stosowane na przykład do literatury pięknej.

Po paru latach dość intensywnych prac nad korespondencją Krystyny i Czesława Bednarczyków wydało się pożytecznym skonfrontowanie owych doświadczeń z sądami innych edytorów, nie tylko wydających listy emigrantów, a nawet nie tylko zajmujących się epistolografią II połowy XX wieku. (ze Wstępu Janusza S. Gruchały)

Wyjątkowa ranga uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego i całego okresu paschalnego nadaje głoszonym w tym czasie kazaniom i homiliom specyficzny, podniosły i radosny charakter. W niniejszej antologii znalazły się kazania wybitnych mówców kościelnych, lecz także twory rzemieślników ambony; teksty klarowne i klasycznie skomponowane, ale też reprezentujące barokową barwność myśli i stylu; teksty wydobyte z rękopisów oraz druków dawnych i nowych.

Wszystkie one zachęcają do zagłębienia się w staropolską, oświeceniową i najnowszą, katolicką i różnowierczą interpretację największej tajemnicy chrześcijaństwa – zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, misterium, które nadaje sens życiu chrześcijańskiemu, a Kościołowi rację bytu; kazania te pozwalają przynajmniej częściowo poznać, jak w Polsce w ciągu wieków obchodzono to „święto nad świętami”.

„Fizjonomika była stosowana w literaturze i malarstwie jako ważny środek służący do charakteryzowania postaci. Z tego narzędzia w największym zakresie na krajowym gruncie korzystała Eliza Orzeszkowa, która udowodniła, że jest prekursorką i wyborną polską portrecistką fizjonomiczną. Skoro jednak fizjonomika łączy pisarzy i malarzy, to warto było pokazać integrację sztuk w szczególny sposób: sprawdzić, jak literackie portrety fizjonomiczne Orzeszkowej czytają i interpretują artyści. Tego zadania podjął się Tomasz Wełna – grafik, projektant i artysta, który obrazy pisarki przełożył na język malarsko-plastyczny”. (Ze wstępu)

Wykaz publikacji Oficyny Poetów i Malarzy 1950–2007 jest pierwszym tomem serii obejmującej materiały źródłowe do dziejów londyńskiego wydawnictwa oraz polskiego życia kulturalnego na emigracji. Stanowi on rejestr książek, które opuściły prasy Oficyny Poetów i Malarzy pomiędzy 1950 a 2007 rokiem. Uwzględnione w nim zatem zostały zarówno pozycje opatrzone jej nazwą oraz kolistym sygnetem, odciśniętym na stronie tytułowej, tj. takie, których wydawcami byli Bednarczykowie, jak również prace zlecone, przyjęte do opracowania graficznego, redakcyjnego, technicznego, korekty, składu lub druku.

Kolejny, drugi tom serii Materiały do dziejów Oficyny Poetów i Malarzy prezentuje korespondencję Szymona Laksa z Krystyną i Czesławem Bednarczykami. Na wspomnianą korespondencję składają się 333 listy oraz 3 załączniki do niezachowanych listów Krystyny Bednarczyk do Szymona Laksa. Materiały są nieocenionym źródłem poznania polskiego życia emigracyjnego w XX wieku.

Autorzy poszczególnych rozdziałów, występując w innych rolach, przyjęli odmienne punkty widzenia: edytor-praktyk, recenzent, użytkownik. Taki podział powoduje, że cała książka rozpatruje niektóre przykłady jak w przewodzie sądowym. To niezwykle uatrakcyjnia lekturę. [...] E. Skorupa patrzy na tekst edytowany od strony jego struktury a zadania edytora widzi dośrodkowo jako zabiegi mające w efekcie odsłonić wszystko, cokolwiek przekazuje język tekstu. Po to, aby porządkować materię historycznoliteracką. G. Bąbiak pojmuje zadania edytorskie w szerokiej perspektywie polityki kulturalnej. M. Gabryś-Sławińska nie kryje, iż podchodzi do powinności edytora z perspektywy historyka komunikacji społecznej.

Te dodatkowe aspekty podmiotowości autorów książki traktuję jako element uatrakcyjniający, a zarazem jako gwarancję rynkowego powodzenia tej książki. [...] publikacja może być z pożytkiem czytana przez bardzo zróżnicowany erudycyjnie zbiór czytelników. (Z recenzji prof. dr. hab. Tadeusza Budrewicza)

Gutenberg, jego współpracownicy i pierwsi naśladowcy działali w świecie, w którym przekaz informacji odbywał się w znacznej mierze za pomocą obrazu, znaku i symbolu. Rzemieślnicy i przedsiębiorcy, nim jeszcze rozpoczęli działalność typograficzną czy nakładczą, nierzadko już posługiwali się znakami rozpoznawczo-własnościowymi. One także stawały się często podstawowym elementem ich późniejszych sygnetów drukarskich. Te niewielkie kompozycje graficzne dla dawnych czytelników, zaznajomionych z heraldyką, także nierycerską i nieszlachecką, były komunikatami o proweniencji druku, tożsamości, pochodzeniu czy przynależności społecznej jego wytwórcy. Dla dzisiejszego odbiorcy symbolika sygnetów z epoki początków „czarnej sztuki” bywa znana i czytelna, częściej jednak pozostaje całkiem zagadkowa lub zrozumiała tylko po części.

Autorka na kartach swojej książki podjęła w bardzo zajmujący sposób próbę hipotetycznej rekonstrukcji genezy przedstawień wizualnych i formuł werbalnych współistniejących w sygnetach drukarskich, szukając wzorców ikonograficznych i źródeł ideowych owych kompozycji graficznych, używanych w XVI w. w drukarniach czynnych w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim oraz analizując wymowę tych znaków i ich odbiór przez współczesnych. Niezwykle ciekawa lektura dla edytorów, filologów i historyków naukowo zainteresowanych tematem, ale także dla miłośników dziejów druku. Publikacja bogato ilustrowana, opatrzona zestawieniem bibliograficznym, indeksem osobowo-geograficznym i streszczeniem w języku angielskim.

Fortuna abo Szczęście to zbiór przepowiedni, które na początku XVI wieku ułożył Stanisław z Bochnie Gąsiorek. Wróżby rozstrzygają dylematy codzienności: czy szybko wyjdę za mąż? Czy odnajdzie się rzecz zgubiona? Czy spełnią się moje plany? Czy mam zostać kupcem? Czy będę bogaty? Czy warto się żenić? Czy znajdę szczęście w miłości? Żeby dostać odpowiedź, należy rzucić dwiema kostkami, a potem dać się poprowadzić przez kolejne etapy gry – aż do wskazanej przez los przepowiedni, którą włożono w usta jednej z dwunastu Sybilli. Fortuna była bestsellerem w wiekach XVI i XVII, ale zaczytano egzemplarze kolejnych wydań książki. Oddawaną do rąk czytelników edycję przygotowano na podstawie jedynej znanej dziś kompletnej kopii Fortuny I, którą niedawno odkryto w bibliotece w Pradze

„Tom odkryty w Pradze jest jedynym zachowanym w całości egzemplarzem Fortuny Stanisława Gąsiorka z Bochni, dzieła niezwykle popularnego, wielokrotnie wydawanego drukiem. Takie teksty trudno uważać za arcydzieła literackie, często się je lekceważy, a przecież – jak wykazała w erudycyjnym wstępie Autorka – »księgi losów«, do których należy tekst Kleryki, funkcjonowały w piśmiennictwie europejskim w wielu językach i były czytane (może lepiej powiedzieć: używane) przez wieki. Edycja Justyny Kiliańczyk-Zięby dodaje do naszych lektur ów tekst, ale także budzi nadzieję na rozwój badań nad literaturą i książką popularną, co jako wychowanek prof. Stanisława Grzeszczuka witam z wielką satysfakcją. Chyba warto wracać do pytania o funkcję tekstów zaspokajających apetyt zwykłych czytelników, nieobytych z kulturą wysoką i erudycją humanistyczną, a przecież stanowiących znaczącą część publiczności literackiej”. (Z recenzji prof. dr. hab. Janusza S. Gruchały)

Pasja Chrystusowa była i jest tematem we wszystkich właściwie rodzajach i gatunkach literackich. Tu jednak interesuje nas przede wszystkim kazanie jako gatunek oratorstwa kościelnego, łączący zawartość teologiczną z perswazyjnymi i wychowawczymi środkami oddziaływania, które w pewnym uproszczeniu dadzą się sprowadzić do pierwszych trzech części składowych teorii retorycznej: inwencji, dyspozycji i elokucji. Właśnie pod tym kątem, mianowicie jako twory językowo-literackie, kazania staropolskie warto dziś czytać, jako takie przedstawiają bowiem dla nas największą wartość. Oczywiście nie wolno przy tym pomijać zawartości teologiczno-egzegetycznej, jako że właśnie kazania, zapisywane i wydawane drukiem w wielkiej obfitości, są miarodajnym świadectwem stanu świadomości kaznodziejów i ich odbiorców. Jesteśmy najzwyczajniej ciekawi, jak nasi przodkowie pojmowali tajemnice wiary, co słyszeli w świątyniach, jak interpretowali teksty biblijne. Kościół najlepiej przedstawia się potomnym poprzez ambonę lub raczej to, co z niej przeszło pod drukarskie prasy (z wprowadzenia).

Niniejsza książka jest przewodnikiem po wybranych zaułkach literatury, która nie ma stempla nowości, za to ma coś znacznie ważniejszego – metryczkę poświadczającą, iż jest autentykiem artyzmu, który zwycięsko przeszedł próbę lat i nadal potrafi zadziwiać, inspirować, wzruszać. Zaułki literatury nie mają „wyczerpać” tematu ani „zarysować” problemu. Wewnętrzną zasadą każdego z pomieszczonych tu studiów jest jego wartość poznawcza, odkrywczość tematyczna, dociekliwość analityczna i ujednolicona perspektywa metody badawczej oraz konsekwencja w stosowaniu pojęć.

W Zaułkach literatury, które zwiedza i pokazuje czytelnikom Autorka, znajdują się lekko tylko zakurzone zbiory dzieł, postaci, figur stylistycznych, poglądów, koncepcji, idei. Wystarczy na chwilę przystanąć i rozejrzeć się po jednym, drugim zaułku, aby dostrzec, że łączą je główne arterie literatury, kultury, ludzi i spraw. Zaułki to światy mikro, które uchroniły sens i smak dawności i które za każdym razem, gdy je odwiedzamy, coś odkrywają, ukrywają, a przynajmniej przypominają. Zaułek to cały świat. (Z recenzji prof. dr. hab. Tadeusza Budrewicza)

Książka Ewy Skorupy należy do nader nielicznych dotąd w polskim literaturoznawstwie prac, które wnoszą własny oryginalny wkład do nowego a ważnego nurtu badań w humanistyce nad rolą emocji i emocjonalności w kulturze, sztuce, w ludzkich działaniach, zachowaniach oraz psy­cho­lo­gicz­nych i spo­łecz­nych mechanizmach nimi sterujących. Swe pionierskie i monograficzne zarazem studium Ewa Skorupa podzieliła na dwie części. Jedna stanowi pierwsze w tej skali i kompletności w polskiej literaturze przedmiotu kompendium wiedzy o ówczesnych naukowych poglądach na symptomatologię charakterów ludzkich, czy też semiotykę uczuć, odszy­fro­wy­wa­nych z wyglądu zewnętrznego. Część druga natomiast zawiera siedem interpretacyjnych „studiów przypadków”, analizujących powieści autorstwa Balzaca, Dickensa, Jeża, Kraszewskiego, Orzeszkowej, Prusa i Sienkiewicza. Książka Ewy Skorupy to – w moim przekonaniu – poważne osiągnięcie naukowe; podejmujące oryginalną problematykę, przemyślane i dobrze skonstruowane. Dzieło, które w sposób systematyczny i przekonujący argumentacyjnie ukazuje, ogólnie biorąc, związki między XIX–wieczną wiedzą o człowieku a literaturą. (z recenzji prof. dr. hab. Ryszarda Nycza).

Dwóch polskich tłumaczy – Zygmunt Brudecki i Jan Libicki – przełożyło w XVII wieku sto strof z łacińskiego poematu o marności świata; twórcą oryginału był niemiecki jezuita Jacob Balde. W niniejszej książce zamieszczono przekłady i ich łacińską podstawę tak, by wszystkie trzy teksty można było z sobą swobodnie porównywać. Edycję poprzedza także wprowadzenie do lektury, które ma pomóc w pełniejszym odbiorze dawnych utworów, a polskie tłumaczenia opatrzono filologicznym komentarzem.

Sen żywota ludzkiego, bo tak rodzimi autorzy postanowili oddać tytuł oryginału, jest w swoich obu wersjach interesującym przykładem recepcji łacińskiej literatury jezuickiej w Polsce. Kunsztowne Poema de vanitate mundi może natomiast wciąż fascynować jako przejaw charakterystycznego dla epoki, eksperymentalnego manieryzmu, jako bogata kolekcja motywów wanitatywnych, jako poetycki obraz wojny trzydziestoletniej, wreszcie – jako głęboko religijne i przesycone dydaktyzmem świadectwo mentalności człowieka XVII wieku.

„Zebrane w tym tomie studia – pochodzące z różnych lat i dotyczące różnych tekstów, publikowane wcześniej i ogłaszane tu po raz pierwszy – łączy tematyka religijna omawianych utworów. Skłoniony przez okoliczności życiowe do refleksji nad swą dotychczasową działalnością badawczą, zauważyłem, że w ostatnich latach zajmowały mnie często teksty służące w dawnych wiekach modlitwie i nauczaniu Kościołów chrześcijańskich. Wydało mi się pożytecznym zebrać studia tego dotyczące w jednym miejscu” (ze wstępu)

Dotycząca Seklucjana część pierwsza tomu jest dopełnieniem publikacji: Jana Seklucjana Pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe…, wstęp i opracowanie Anna Kalisz, Kraków, Collegium Columbinum, 2007 (Biblioteka Tradycji, nr 62). W niniejszej edycji zamieszczono pierwsze strofy pieśni z kancjonałów królewieckiego kaznodziei, dokonano natomiast koniecznych emendacji oraz uzupełnień w stosunku do wydania z 2007 r. Część druga to kontynuacja edycji: Polska pieśń wielogłosowa XVI i początku XVII wieku, t. 1.: Nuty i komentarze, t. 2: Teksty, zebrał i przygotował do druku Piotr Poźniak, transkrypcja i opracowanie tekstów staropolskich Wacław Walecki, Kraków, Musica Iagellonica, 2004 (Monumenta Musicae in Polonia, seria B – Collectanea Musicae Artis), w której znalazły się zachowane pieśni wielogłosowe z trzech tzw. kancjonałów składanych (Kancjonału Ossolińskich, Kancjonału Puławskiego i Kancjonału Zamoyskich), a także z Summy nabożeństwa i Katechizmu P. Glodiusa. Niniejszy tom zawiera opracowanie pieśni jednogłosowych ze wspomnianych zbiorów (z nutami lub bez), jak również kilka tekstów pieśni pochodzących ze szczątków królewieckiego druku przechowywanych w Kórniku.

Prolegomena do edycji dzieł Piotra Skargi powstała z myślą o przyszłych wydawcach Skargowskiej spuścizny. Pierwsze rozdziały mają charakter monograficzny i są próbą uporządkowania wiedzy o twórczości królewskiego kaznodziei. Autorka omawia dzieła Skargi z punktu widzenia historyka literatury, kreśląc sylwetkę kaznodziei jako pisarza – autora i tłumacza, a takze redaktora własnych dzieł. Drobiazgowe badania źródłowe, na których opiera się niniejsze opracowanie, umożliwiły sformułowanie wniosków także na temat współpracy Skargi z drukarzami oraz typograficznych cech druków zawierających dzieła królewskiego kaznodziei. Prolegomena… zamyka refleksja nad głównymi problemami edytorskimi w Skargowskiej tworczości. Uzupełnieniem rozważań jest spis bibliograficzny edytorsko ważnych wydań dzieł Skargi.

Inspiracją dla wielu tekstów znanego poety i pieśniarza Jacka Kaczmarskiego były dzieła sztuki. Bogato ilustrowana książka zawiera 40 reprodukcji dzieł sztuki do 32 wierszy Kaczmarskiego, które stanowią swoistą, poetycką i bardzo osobistą interpretację tych dzieł. Publikację, podzieloną na dwie części: Polskie muzeum i Muzea świata, wieńczy Epilog, w którym znalazł się wiersz Jacka Kaczmarskiego „Sąd nad Goyą” oraz osiem obrazów tego hiszpańskiego artysty, którego twórczość Kaczmarski podziwiał. Książkę uzupełniają komentarze historyczno-plastyczne i literackie. Jedna z autorek, historyk sztuki, analizuje pierwotny kontekst powstania dzieł oraz ich symbolikę. Komentarz wzbogacają fragmenty obrazów, przybliżające czytelnikowi poszczególne elementy, postacie i detale. Druga autorka, filolog polski, pisze o wymowie wierszy i okolicznościach, w jakich Jacek Kaczmarski je tworzył.

Tablica Cebesa (Kebetos pinax, Tabula Cebetis) to grecki dialog pouczający o dobrym, moralnym życiu. Był on jednym z renesansowych bestsellerów: w XVI wieku miał ponad sześćdziesiąt wydań w rozmaitych wersjach językowych. Antyczny tekst, który w formie narracyjnej alegorii przedstawia ludzką egzystencję i duchowy wysiłek, jaki człowiek powinien podjąć, by osiągnąć cnotę i prawdziwe szczęście, odkryli renesansowi humaniści – świadectwa znajomości Tablicy odnajdujemy w piśmiennictwie i zabytkach kultury wizualnej Odrodzenia. W 1581 roku Tabula Cebetis ukazała się również po polsku jako Tablica albo Konterfet Cebesa tebańskiego filozofa. Przyswoił ją polszczyźnie (za pośrednictwem wersji łacińskiej) Maciej Wirzbięta – krakowski drukarz i przyjaciel Mikołaja Reja.

Niniejsza publikacja jest pracą zbiorową, która powstała po zakończeniu prowadzonego przez autorkę seminarium magisterskiego o ograniczeniach wolności słowa i kultury w rzeczywistości peerelowskiej, wpływie cenzury na kształt polskiego życia artystycznego (muzycznego, literackiego, teatralnego), o sposobach omijania zakazów cenzuralnych, alternatywnych metodach zaistnienia na rynku czytelniczym, a także o trudnych wyborach emigracyjnych. Książka składa się z najciekawszych i zredagowanych na nowo fragmentów prac magisterskich dotykających rozmaitych meandrów kultury w czasach socjalistycznych. Wyodrębniono w niej trzy obszerne działy tematyczne: poezji i muzyki, prozy oraz eseistyki i rozmaitych fenomenów społecznych. Szkice w nich zawarte dotyczą różnych okresów Polski Ludowej i unaoczniają bogactwo problemów, motywów i obrazów tego czasu. 

Polski bez tajemnic (część 1) to podręcznik przeznaczony do nauki języka polskiego jako obcego (poziom B1) dla studentów niemieckojęzycznych, tj. Niemców, Austriaków, niemieckojęzycznych Szwajcarów. Podręcznik powstał w ramach międzynarodowego projektu IDIAL – podręczniki regionalne a dialog interkulturowy. Pomysłodawcą, a zarazem koordynatorem projektu był Uniwersytet w Getyndze, Seminar für Deutsche Philologie. Abteilung Interkulturelle Germanistik. Projekt zakładał, że równoległe z nauką języka następować będzie poznawanie kultury danego kraju, obalanie stereotypów, rozwiewanie wzajemnych uprzedzeń oraz oswajanie się w wiedzą o mentalności innej nacji. IDIAL proponuje (współ)uczestnictwo w komunikacji interkulturowej, w akcie dialogowości, który ma sprawić, że kultura do tej pory obca stanie się bliższa, lepiej zrozumiana, zaakceptowana i (u)szanowana. W przygotowaniu podręcznika duży udział mieli studenci o specjalności edytorskiej, którzy są autorami projektu typograficznego, piktogramów, ilustracji; ponadto wykonali skład i dokonali adiustacji.

Podręcznik Polski bez tajemnic (część 2) powstał w ramach międzynarodowego projektu IDIAL – podręczniki regionalne a dialog interkulturowy. Stanowi on kontynuację części pierwszej (lekcje 1–8). Zagadnienia części drugiej (lekcje 9–16) dotyczą – zgodnie z przesłaniem projektu – ważnych i międzykulturowych tematów. Podręcznik ten składa się z ośmiu jednostek lekcyjnych o podobnej strukturze, co część pierwsza, z wyjątkiem rozdziałów 14. i 15., które pomyślane zostały jako uzupełnienie kompetencji językowych z zakresu literatury polskiej. Teksty literackie dopasowano do znanych już odbiorcom zagadnień z części pierwszej. Ostatni rozdział stanowi sprawdzian wiedzy i umiejętności nabytych po spotkaniu z językiem i kulturą polską. W przygotowaniu podręcznika, tak jak to było przy części pierwszej, duży udział mieli studenci o specjalności edytorskiej, którzy są autorami projektu typograficznego, piktogramów, ilustracji; ponadto wykonali skład i dokonali adiustacji.

Książka Czcionką i piórem poświęcona jest twórczości pisarskiej i translatorskiej Jana Januszowskiego. Januszowski jest szerzej znany jako ulubiony wydawca Jana Kochanowskiego i najwybitniejszy drukarz polskiego Renesansu. Ów wszechstronnie utalentowany człowiek był nie tylko mistrzem „czarnej sztuki”, a więc rzemieślnikiem, ale także intelektualistą: płodnym pisarzem i tłumaczem. Pozostawił różnorodne traktaty, prace prawnicze, moralizatorskie, a nawet dowodzące zainteresowania astronomią i astrologią. Czcionką i piórem zbiera, identyfikuje oraz analizuje dorobek pisarski Januszowskiego. Uwzględnia prace opublikowane za życia Januszowskiego i odkrywane w rękopiśmiennej spuściźnie po nim pozostałej; dzieła o ustalonym autorstwie i takie, które autorka zdecydowała się przypisać Januszowskiemu; zarówno obszerne, będące nieraz owocem długoletniego trudu księgi, jak i drobne, lecz bardzo cenne prace, zwłaszcza listy, dedykacje i przedmowy. Pozwoliło to ukazać różnorodność i rozległość zainteresowań Januszowskiego, rozpoznać jego upodobania intelektualne oraz stosunek, zwykle bardzo osobisty, do rozmaitych kwestii nurtujących i kształtujących życie społeczne i kulturalne końca XVI i początku XVII wieku.

Praca jest edycją kancjonału Jana Seklucjana Pieśni chrześcijańskie, dawniejsze i nowe... (Królewiec, 1559). Było to trzecie wydanie pierwszego drukowanego zbioru zawierającego pieśni w języku polskim. Seklucjan, pracujący jako kaznodzieja polski w Królewcu, zebrał w kancjonale dawne pieśni katolickie, przekłady tekstów niemieckich i czeskich, a także pieśni łacińskie i napisane lub przetłumaczone przez siebie; śpiewnik zawierał także zapisy melodii w notacji menzuralnej. W niniejszej pracy przedstawiono transkrypcję tekstów pieśni, poprzedzoną wstępem i opatrzoną komentarzem. Aparat krytyczny ukazuje różnice między trzema edycjami kancjonału (1547, 1550, 1559) oraz tekstami ze śpiewnika Jana Zaremby (1558). W aneksie załączono przedmowę Seklucjana z dwóch wcześniejszych wydań oraz starszy przekład hymnu Te Deum.

Autorka podjęła temat wyjątkowo trudny, zwłaszcza gdy chodzi o materiałowe procedury przygotowawcze, i przede wszystkim niezmiernie doniosły dla wiedzy o historii kultury polskiej w drugim półwieczu jej życia pod zaborami, a wręcz fundamentalny i kluczowy dla faktografii i rozumienia prawie półwiecznej historii rozwoju świadomości narodowej, widzianej pod kątem zewnętrznych uwarunkowań politycznych, ale stawiającej w centrum uwagi głębokie pokłady duchowości polskiej. Jest to więc rozprawa nowatorska, gdy chodzi o badawczą postawę interpretacyjną wobec tak bogato zgromadzonego materiału, i prekursorska, gdy chodzi o zakres tego materiału, i przejrzyste jego uporządkowanie, na podstawie którego tworzy Badaczka więcej niż tylko podwaliny historyczno-kulturowej syntezy. Nowatorskie – i po prostu nowoczesne – w pierwszym rzędzie jest tutaj samo głębokie, pozbawione narodowej jednostronności i – uzasadnionych skądinąd – historycznych resentymentów – naczelne z pozycji przyjętej hermeneutyki kulturowej obiektywizujące spojrzenie na sprawy polsko-niemieckie / niemiecko-polskie. (Z recenzji wydawniczej prof. Stanisława Balbusa)

Na początku XVII wieku, w roku 1603, ukazała się w Krakowie niewielka, anonimowo wydana książka Przewodnik abo Kościołów krakowskich i rzeczy w nich widzenia i wiedzenia godnych krótkie opisanie. Był to pierwszy przewodnik po polskim mieście: szczegółowy opis tutejszych kościołów, który sporządzono z przeznaczeniem dla pielgrzymów. Na powstanie tej publikacji, wyjątkowej ze względu na swój pionierski charakter i tradycję, którą zapoczątkowała, miało wpływ wiele czynników. Przede wszystkim tradycje pielgrzymkowe od stuleci związane z Krakowem jako miastem, gdzie znajdowało się szczególnie wiele cennych „miejsc świętych” oraz wzrost ich popularności wraz z umacnianiem się potrydenckiej pobożności. Dużą rolę odegrały także przygotowania do obchodów Roku Jubileuszowego, kiedy pielgrzymi liczniej niż zwykle przybywali do Krakowa.

Rozprawa poświęcona jest wybranym aspektom humanistycznej formacji umysłowej związanym z użytkowaniem książki: ma ukazać renesansowych pisarzy i myślicieli przy pracy i rozrywce z użyciem książek, odtworzyć świat ich bibliotek i zwyczaje związane z ich użytkowaniem. Celem bliższym jest prześledzenie niektórych powtarzających się w kulturze Odrodzenia motywów, które wyrażają mentalność użytkowników książki. Autor poświęca uwagę zjawiskom trudno uchwytnym dla tradycyjnych badań historyków książki, swoistym gestom związanym z lekturą i pracą umysłową. Odtwarza je na podstawie różnych śladów, przede wszystkim wzmianek w dziełach literackich i naukowych oraz przedstawień graficznych.

Praca ujawnia i interpretuje mało znany materiał źródłowy odnoszący się do dziejów czasopiśmiennictwa w Polsce w XVIII wieku, bez znajomości którego niemożliwy jest opis literatury i kultury polskiego Oświecenia. Syntetyczne ujęcie materiału książki w perspektywie bibliologicznej sprawia, że są one scharakteryzowane pod względem formalnym i treściowym, w fazie powstawania, obiegu i czytelniczego odbioru.

Jest to obszerna dwujęzyczna praca dokumentująca zakazy wszystkich polskich druków, ikonografii, przedmiotów użytkowych o charakterze patriotycznym na terenie dzielnicy pruskiej od 1850 roku. Część pierwsza zawiera indeksy: osób i instytucji, tytułów druków, miejsc wydania i zamieszkania autorów, nakładców i drukarzy, paragrafów, na których podstawie władze dokonywały konfiskat. Część druga natomiast dostarcza czytelnikowi materiałów źródłowych tj. wszystkich danych bibliograficznych dotyczących polskich rzeczy zakazanych. Książka przygotowana została w oparciu o następujące niemieckojęzyczne źródła: Verzeichnis der verbotenen nichtperiodischen polnischen Druckschriften…, Posen 1911; Akten aus dem Kriegsarchiv, München 1915–1918; „Amstblatt für das Fürstentum Lippe”, Münster 1915; „Deutsches Fahndungsblatt”, Berlin 1899–1917; „Staatsanzeiger Danzig”, Danzig 1932; „Zentralblatt für das Deutsche Reich”, Berlin 1875–1914.

Literatura sowizdrzalska jest jednym z bardziej interesujących nurtów literackich przełomu renesansu i baroku. Nawiązała ona do rozległej tradycji europejskiego średniowiecza i renesansu, a także do polskiej literatury mieszczańsko-ludowej z początków XVI wieku. Jest przy tym zjawiskiem wyraziście odrębnym w stosunku do literatury oficjalnej, szlacheckiej i mieszczańskiej tak pod względem artystycznym, jako twórczość parodystyczna i groteskowa, jak i ideowym, będąc wyrazem doświadczeń, postaw i poglądów społeczności plebejskiej.

Błazeńskie zwierciadło po raz pierwszy ukazało się w r. 1970 nakładem Wydawnictwa Literackiego. W obecnym, znacznie poszerzonym i zmodyfikowanym wydaniu, który składa się z 14 rozdziałów. Trzy z nich, mianowicie II: Poczet polskich „Sowizdrzałków”, III: Staropolska literatura plebejska – terminy i podziały i XIV: Wobec tradycji czarnoleskiej, nie występowały w pierwszej edycji. W pozostałych rozdziałach wprowadzono liczne zmiany i uzupełnienia, poprawiono błędy i uściślono interpretacje.

Książka ta o charakterze interdyscyplinarnym lokuje się na pograniczu wiedzy o literaturze, prasie, o historii kultury i historii politycznej. Autorka pokazuje w niej mentalność Polaków żyjących w legendarnych czasach Franciszka Józefa, widzianą oczami satyryków lwowskich. Rozprawa omawia pluralizm polityczny ówczesnej Galicji i Lodomerii ośmieszany na łamach pisemek satyrycznych, problem żydowski i ukraiński, przedstawia postaci monarchów (carów Rosji i Niemców), zatrzymuje uwagę na różnorodnych, funkcjonujących wówczas definicjach patriotyzmu. Najważniejszym zadaniem satyry była walka o polskość, obrona tożsamości narodowej, potępienie przyjaznych gestów wobec zaborców. Prześmiewcy czynili to w dwojaki sposób: ośmieszali wroga i poddawali jednocześnie krytyce wiernopoddaństwo. Dbali przy tym o demitologizację stwarzanego przez oficjalną propagandę mitu  habsburskiego, który monarchię austriacką przedstawiał w sposób idealistyczny jako państwo harmonijne i uniwersalne, zdolne do zsynchronizowania wielości kultur.